Koningin van de Nacht

De Koningin bloeit weer!

Het spijt me, maar ik raak er niet op uitgekeken en ook niet over uitgedacht: de bloei van de Koningin van de Nacht (Selenicereus grandiflorus), die me onlangs weer is overkomen. Het gebeurt niet, het overkomt je, want wat is de betekenis van een plant, waarbij een bloemknop er maanden over doet om zich te ontwikkelen tot een bloem, die vervolgens binnen enkele uren uitgebloeid is? En die de bloem, die alle andere bloemen ter wereld in de schaduw stelt, alleen 's nachts tevoorschijn laat komen. Geef toe: dat is bijzonder.

Kunstenaar

Ik vergelijk het met een kunstenaar die een fantastisch gedicht schrijft of een prachtig schilderij maakt, om het vervolgens respectievelijk ogenblikkelijk te verscheuren of over te schilderen. Dat is vreemd en eigenlijk moet je naast zo'n artiest een soort bodyguard aanstellen, die een product meteen nadat het geboren is, onder zijn destructieve handen vandaan haalt en wereldkundig maakt.

Van een kunstenaar kun je het nog begrijpen: elke kunstenaar streeft in zijn werk een ideaal na en elke roman of beeldhouwwerk is een stapje dichterbij het ultieme kunstwerk als een einddoel. De mogelijkheid bestaat altijd dat een bepaald product in dat kader tegenvalt of zelfs afbreuk doet aan het proces dat bijvoorbeeld voor een schrijver moet leiden tot Het Boek Dat Alle Andere Boeken Overbodig Maakt. Het getuigt zelfs van een kritische geest wanneer zoiets gebeurt. Ook van Van Gogh, die overigens helemaal nooit is betaald voor zijn arbeid,  was niet elke poetsdoek een meesterwerk (hoewel er uiteraard nú mensen zijn die voor zo'n met verf besmeurd stukje textiel veel geld over zouden hebben). Maar het moet niet te vaak gebeuren en het moet zeker niet gebeuren als het kunstwerk, althans voor de buitenwacht, die ultiem gewenste perfectie nadert of zelfs bereikt heeft.

Het Ware en het Schone

Daar komt nog bij dat het maken van kunst niet alleen de bedoeling heeft om de kunstenaar van de straat te houden of te voorzien in zijn onderhoud, hoewel dat uiteraard wel een gewenst bijproduct is. Ook de kunst moet betaald worden, al was het maar als waardering voor het scheppend werk, met alle pijn, teleurstelling en moeizaam zoeken van dien. Een kunstenaar is in de regel een mens die worstelt met een diep besef van het menselijk tekort, in die zin dat het ideaal, het ultieme artistieke geluk, wel voorstelbaar maar onbereikbaar is. Niet voor niets "moeten" veel grote kunstenaars hun toevlucht zoeken tot alcohol, drugs of asociaal gedrag om dat te kunnen uithouden; zich het leven benemen betekent, triest genoeg, dan het uiteindelijk verlost zijn van het inherente falen om als G-d te kunnen scheppen. Dat grote kunstenaars door hun tijdgenoten niet begrepen en gewaardeerd zijn is eerder regel dan uitzondering. Nee, kunst is ook in de wereld om ons eenvoudige stervelingen erop te wijzen dat er überhaupt zoiets bestaat als idealen, ultieme schoonheid of grootse gedachten.

Soort

Terug naar de Koningin, die mij al weer weken bezighoudt. Puur botanisch gezien is het allemaal wel duidelijk: ze bloeit ´s nachts om nachtvlinders te interesseren en van hun diensten gebruik te maken om de bevruchting te laten plaatsvinden, die leidt tot zaadvorming en de Koningin, als soort, van voortbestaan verzekert. Ik schrijf met opzet het woord "soort" cursief, omdat hieraan iets duidelijk wordt t.a.v. mijn fascinatie. Het plantenleven is namelijk in heel veel opzichten totaal verschillend van ons bestaan.

Om te beginnen leeft de plant, min of meer net zo als een dier, als "soortwezen". Mijn Koningin, hoe ook door mij aanbeden, is er één van velen, opgekweekt uit een stukje plant dat ik ergens van een andere plant heb afgesneden. Een plant is niet in dezelfde mate een individu als een mens dat is. Voor zover er sprake is van verantwoordelijkheid bij een plant heeft dat betrekking op het voortbestaan van de soort en niet het behoud van het eigen leven. Er zijn, dit ter illustratie, genoeg planten die na de zaadvorming afsterven. In mensentermen gesproken geeft dit het gedrag van de plant een zekere belangeloosheid. Het gaat niet om schitteren, appreciatie en applaus, maar om doorgeven en in de toekomst mogelijk maken van dat wat de plant bijzonder maakt. De plant zelf doet er niet toe, maar wel (voortbestaan van) de soort, als een ideaal dat daar bovenuit stijgt. Daar kunnen wij als mensen nog wel wat van leren, gegeven de actuele discussie over de manier waarop wij bijvoorbeeld de aarde achterlaten voor onze kleinkinderen. Het nastreven van belangeloosheid is een eerste "antwoord" op de vraag naar de zin van het wel heel kortstondige bloeileven van Selenicereus grandiflorus.

Perfectie

Een ander aspect aan de plant, en dat toegespitst op zijn finest hour, de bloei, is de perfectie. Wij mensen streven naar een ideaal, terwijl de bloeiende plant het ideaal is! Een plant kan niets anders dan perfect zijn en wanneer dat niet zo is, komt dat door de omstandigheden: slechte verzorging, te droge grond, een weinig voedzame bodem, geen licht e.d., terwijl de plant dan ook nog zijn best doet om zich daaraan aan te passen en zo goed als mogelijk te overleven. Niemand zal toch zeggen van een prachtig groeiende varen, dat er nog een hoop aan te verbeteren valt. Hoogstens kunnen wij de plant veranderen, genetisch manipuleren etc, om grotere bloemen, gekleurd blad of beter vruchten te krijgen, maar dat had van de plant niet gehoeven! Nee, een plant is gewoon goed zo als hij is en voor zover er variaties mogelijk zijn, variaties van het op zich perfecte viooltje of de perfecte andijvie dus, wordt dat zichtbaar in het gegeven dat er plantenfamilies bestaan, als groepen geestverwanten, waarin elk lid op zijn eigen manier de perfectie tentoonstelt.

Vrijheid

Het feit dat een plant an sich perfect is maakt hem echter ook onvrij. Er is geen sprake van dat een viooltje er naar kan streven om de perfecte andijvie te worden. Dat kunnen wij mensen wel: ieder van ons is vrij om zich in elke gewenste richting op een ideaal te richten. Of dat lukt hangt ook af van omstandigheden als culturele achtergrond, gezondheidszorg, opleiding e.d., maar in principe kan elk mens zich voornemen op wel ideaal dan ook. Maar we moeten het wel op eigen kracht doen en we worden niet op dezelfde vanzelfsprekende manier gedragen door een genenstroom, zoals dat bij de plant wel zo is.

Plato

Wat is dan de betekenis van de enorme bloem van mijn Koningin in deze? In elk geval dat zij me laat zien dat de perfectie bestaat, dat idealen tastbaar in de wereld aanwezig zijn. De schoonheid van de bloem, die ik wel kan veranderen, maar niet verbeteren, laat mij contact maken met een wereld, waarin perfectie de norm is, verheven boven al het getob in het menselijke ondermaanse. De bloem geeft mij een inkijkje in de wereld van de idealen, de ideeënwereld waar Plato het al over had. Dat is een wereld waar aardse omstandigheden niet gelden, zoals bijvoorbeeld het belang van tijd. De ideeënwereld is een eeuwige en kent geen tijd. Het is misschien ook daarom dat de bloem van de Koningin van de Nacht er maar heel even is, even een tipje oplicht van de sluier, die ons scheidt van de wereld van de geest, de ideeënwereld, die ons, zij het wat blijvender, ook tegemoet treedt in onze cultuurgeschiedenis. In die zin is er niet zoveel verschil tussen het ondergedompeld worden in de Johannes Passion van Bach en het nachtelijk avontuur van mijn cactus. In die zin ook is de bloei, en dan vooral dat wat het in mij oproept, een klopje op mijn schouder en de bemoediging die ik, net als ieder ander mens, nodig heb om verder te gaan.

Aart van der Stel